گزارش کارآموزی در کارخانه آجر یکتا به بررسی مواد اولیه، مراحل تولید آجر، ترکیبات خاک، ویژگی ها و تاریخچه ی آجرپزی در ایران می پردازد.
سنگ های ساختگی: آجر، سرامیک، نسوز و بتن
آجر واژه ای بابلی می باشد و نام نخست خشت نوشته هایی بوده است که بر آنها فرمان، منشور، قانون و جز اینها را می نوشتند. سومری ها و بابلی ها، برای ساختن خشت، پس از فرونشستن سیلاب، گل خمیری را از کنار رودخانه ها به دست می آوردند.
پختن آجر باید همزمان با پیدایش آتش، نخست در دشت هایی که سنگ پیدا نمی شده، اختراع شده باشد. نخستین بار از گل پخته دیواره ها و کف اجاق ها، به آجرپزی پی بردند. پیشینه ی آجرپزی در خوزستان و میانرودان (بین النهرین) زودتر از جاهای دیگر ایران زمین است، در هندوستان تا شش هزار سال پیش می رسد.
در ایران در جاهایی که سنگ نبود، پختن و مصرف کردن آجر از زمان باستان معمول شده. در دوران ساسانیان مصرف کردن آجر گسترش یافت. آجرهای ساسانی را نخست به گندگی ۴۴×۴۴×۷ تا ۸ سانتیمتر می ساختند. کف دالان مسجد اصفهان با آجرهای ساسانی به روش نره فرش شده است. این آجرها از زمان ساسانیان که اینجا آتشکده بوده بجا مانده اند. آجرهای بزرگ قدمگاه نیشابور هم از زمان ساسانیان بجا مانده اند زیرا آنجا آتشکده ی آذر برزین مهر بوده است.
ساختمان های بزرگ و زیبای آجری زیادی در ایران زمین باستان بجا مانده اند مانند: طاق کسری در میانرودان، پل های دختر که برای آناهیتا (ناپیلد = بی گناه = معصومه) ایزد آب یا، بابک (با = بک + بک = بغ = ایزد) ساخته شده اند، گنبد کاووس، مسجدهای بزرگی (بیشتر مسجدهای جامع) که در زمان ساسانیان آتشکده بوده اند و نشانه ی هنر آجرکاری استادان ایرانی هستند. شاهکار هنر آجرکاری مسجد جامع اصفهان و گنبد کاووس زیباتر از ساختمان های آجری دیگر شد.
آجر سنگی است ساختگی و دگرگون که از پختن خشت به دست می آید. خشت خاک نمناک یا گلی است که به آن شکل داده شده باشد، گل مخلوط همگن و ورز دیده ی خاک و آب است. خاک را با ۱۵ تا ۲۵٪ وزنش آب، در هم کرده ورز می دهند تا تمام دانه های خاک نمناک شوند، یا به گرد خاک ۷ تا ۸٪ وزنش نم می زنند. گل با فشار کم و به خاک نمناک با فشار زیاد شکل می دهند.
خاک آجر – زمین خرده سنگی درهمی است از جسم جامد + آب + هوا. آب و هوای درون خاک آجر، جای خالی آن است که نمی شود بر آن بار گذاشت. جسم جامد خاک درهم شده ای است از میان دانه (ماسه ی ۲ میلی متر تا ۶۰ میکرن) + ریزدانه (لای ۶۰ میکرن تا ۲ میکرن و خاک رس پولکی شکل نازک تر از ۲ میکرن) و خاک آجر دارای سنگ آهک، سولفات، فلدسپات، جسم های آهن دار، رستنی ها و جز این ها هم هست.
خاک رس
ماسه، از پوسیدن سنگ های آذری، فلدسپاتشان خاک رس می شود و کوارتز آنها خرد شده ماسه و لای می گردد. این است که در همه ی خاک ها کم و بیش ماسه و لای هست.
پاک ترین کوارتز، بلورهای دُرکوهی است که بی رنگ و سوگُذَران هستند. کوارتز منگنزدار Amethyst است با رنگ بنفش، عقیق، کوارتز غیر بلوری می باشد که به رنگ های سرخ، سیاه (Onyx)، سبز پیدا می شود. سنگ آتش زنه یا چخماق Opal هیدراکسید سیلیسیم است.
ماسه استخوان بندی خشت است. اگر زیاد باشد برای گل رس چسبیده جا نمی ماند و آجری که با خشت پُر ماسه پخته شود، تُرد و پوک و کم تاب می گردد. اگر دانه ی درشت سنگ سیلیسی یا سیلیکاتی در خشت بماند، چون با بالا رفتن درجه ی گرما حجمش زیاد می شود که با جمع شدن خشت هنگام پختن هماهنگی ندارد، در آجر دور دانه های سنگ ترک های مویی پیدا می گردد. برای جلوگیری باید خاک آجر را آسیاب کرد و یا سنگ های درشت را از خاک بیرون آورد.
در ایران، در زمانی که خشت مالی با دست انجام می گرفت، برای بیرون آوردن دانه های سنگ از گل خشت، در آن پول نقره می ریختند تا خشت زدن برای پیدا کردن پول، سنگ های گل را هم از آن بیرون آورد.
سنگ آهک CaCo3 :
به اندازه کم و به شکل گرد به آجر آسیب نمی رساند و آجر را سفیدرنگ می کند، اما زیادش در آجر کارگذاز آور داشته، درجه گرمای خمیری شدن خاک را پایین می آورند و در گرمای کوره، خشت خمیری و آجر جوش می شود. این است که نباید خاک خشت بیش از ۳۰٪ وزنش گرد سنگ آهک داشته باشد. هرگاه دانه ی سنگ آهک درشت در خشت بماند، در کوره می پزد و آهک زنده CaO می شود و پس از مصرف شدن، آب ملات را می مکد، می شکفد، حجمش زیاد می شود و آجر را می ترکاند (آجر آلوک می کند). نباید در خشت دانه ی درشت سنگ آهک بماند.
فلدسپات :
در خاک آجر، کارگذاز را می کند و گرمای خمیری شدن آجر را در کوره به ۱۱۰۰ تا ۱۱۵۰ درجه پایین می آورد. از این رو پختن سرامیک با خاک فلدسپات دار ارزان می شود.
سولفات ها :
سولفات منیزیم MgSO₄، سولفات کالیم K₂SO₄، سولفات ناتریم Na₂SO₄ و سنگ گچ CaSO₄·1H₂O به شکل گرد و دانه درشت، در خاک آجر کم و بیش پیدا می شوند. سولفات ها اگر در آجر بمانند، هنگام آسیاب کردن خاک به شکل گرد در می آیند و پس از مصرف شدن، آب می مکند، رو می زنند و نمای ساختمان های آجری سفیدک می زند.
سنگ گچ، پس از پریدن آب شیمیایی آن، در گرمای زیاد کوره CaO و SO₃ می شود، CaO کار آهک را می کند و SO₃ می پرد و یا در آجر می ماند. آنچه در آجر بماند، پس از نم کشیدن آجر، به H₂SO₄ تبدیل شده و به آجر آسیب می رساند.
آهن، جسم های آهن دار مانند سولفور آهن FeS₂ در کوره به اکسید آهن و SO₃ تجزیه می شوند. اگر SO₃ با CaO، MgO، K₂O، Na₂O ترکیب سولفات بدهد، مانند سولفات ها کار می کند.
اکسید آهن در آجر، کار گدازآور را می کند. از این رو، در آجرهای نسوز اکسید آهن باید خیلی کم باشد و از یک درصد وزن خاک نسوز بیشتر نشود. اگر Fe₂O₃ در خاک به ۵٪ وزن آن برسد، رنگ آجر سرخ می شود و درجه آب شدن آن پایین می آید. این جور خاک در ساختن تنپوشه ی ممتاز که نم نمی کشد و آب پس نمی دهد، مصرف می شود. در گرمای کم کوره، آجر نیم پز می شود و آهن آن FeO می گردد که رنگش کبود چرک است.
رستنی ها :
گیاه، ریشه و رُستنی های دیگر مانده در خشت، در کوره می سوزند و جایشان در آجر خالی می ماند و آجر پوک می شود. برای ساختن آجر پوک و سنگ، به گل خاک اره می زنند، خاک اره در کوره می سوزد و جایش خالی می ماند و آجر پوک و سبک می گردد. آجر پوک به وزن تا ۱/۴ t/m³ ساخته می شود و برای گرما بندی و صدا بندی به مصرف می رسد.
دانسته شده که، در آغاز تمدن، مردم در گروه های کوچک در غارها می زیستند. با زیاد شدن شمار مردمِ گروه ها، چون برای زیستن شان در غارها جا نبود، زیر زمین غار کندند و در آنجا می زیستند. در جاهای نمناک و بارشی که زمین نم می کشد و غارهای کنده شده فرو می ریختند، روی تپه ها و بلندی ها برای خود زیستگاه می ساختند.
کندوگل:
آریایی ها که از جای سرد به ایران زمین آمده بودند، به روش سنتی خود زمین را می کندند و زیر زمین زندگی می کردند و به زیستگاه خود کَند می گفتند؛ مانند سمرکند (سمرقند)، تاشکند، خودکند (خوقند)، قصر کند (قصر قند) و جز این ها…
فهرست مطالب
سنگ های ساختگی: آجر، سرامیک، نسوز و بتن
خاک رس
سنگ آهک CaCO₃:
فلدسپات:
شفته خاکی:
خشک کردن خشت:
آجرپزی:
کوره های آجرپزی:
آجر لعابی
آجر لعاب دار دو جور ساخته می شود:
روش جلوگیری: