از صلح سرد تا جنگ نرم
عبارت «جنگ سرد» نخستین بار در سال ۱۹۴۵ به وسیله جورج اورول، نویسنده سرشناس انگلیسی و خالق آثار معروفی مانند قلعه حیوانات و ۱۹۸۴، به کار گرفته شد. هرچند در آن زمان این واژه برای توصیف رقابت میان ایالات متحده و اتحاد جماهیر شوروی استفاده نمی گردید، چرا که جنگ جهانی دوم به تازگی پایان یافته بود و این دو قدرت پیروز، هنوز در دوران هم زیستی و همکاری پس از جنگ قرار داشتند.
در همان سال، سیاست مداری آمریکایی به نام برنارد باروخ نیز از این اصطلاح بهره برد، اما کاربرد گسترده و عمومی آن مرهون روزنامه نگاری به نام والتر لیپمن بود که در سال ۱۹۴۷ مجموعه مقالاتی را تحت عنوان جنگ سرد منتشر کرد و موجب شناخته شدن گسترده تر این مفهوم شد.
در همان سال ۱۹۴۷، جورج کنان، دیپلمات برجسته آمریکایی، راهبرد اصلی ایالات متحده در مواجهه با اتحاد شوروی را با عنوان «سیاست مهار» تشریح کرد. او پیشنهاد داد که در هر نقطه جهان که شوروی یا نیروهای تحت نفوذش تهدیدی برای ثبات یا صلح بین المللی محسوب شوند، آمریکا باید با واکنش قاطع و مداوم در برابر آن ایستادگی کند.
این راهبرد در موارد متعددی با خواسته های سیاسی و اقتصادی ایالات متحده همسو بود؛ به ویژه در رقابت با دیگر قدرت ها برای تسلط بر منابع کشورهای اروپایی و نیز برخی ملت های تازه استقلال یافته در مناطق آفریقا، آسیا و خاورمیانه ـ مناطقی که بعضی نظریه پردازان آن ها را «حاشیه» می نامیدند و اروپا را صحنه اصلی کشمکش می دانستند.
در واقع، جنگ سرد نوعی رویارویی ایدئولوژیک، اقتصادی و ژئوپلیتیکی بود که پس از جنگ جهانی دوم میان دو ابرقدرت اصلی جهان، یعنی ایالات متحده و اتحاد جماهیر شوروی، شکل گرفت و با حمایت کشورهای متحد آن ها ادامه یافت. این رویارویی از سال ۱۹۴۷ آغاز و تا زمان فروپاشی نظام کمونیستی و انحلال رسمی شوروی در سال ۱۹۹۱، نزدیک به چهار دهه ادامه داشت.
در یک سو، آمریکا و متحدان کلیدی اش از جمله بریتانیا، فرانسه، آلمان غربی و ایتالیا قرار داشتند که عضو پیمان های نظامی ناتو، سنتو، سیتو و آنزوس بودند؛ و در سوی دیگر، اتحاد شوروی و کشورهای عضو بلوک شرق قرار داشتند که تحت پیمان نظامی ورشو و پیمان اقتصادی کومکون فعالیت می کردند.
علت اینکه به این منازعه «جنگ سرد» گفته می شود، آن است که برخلاف جنگ های سنتی، درگیری نظامی مستقیم میان ارتش های اصلی طرفین صورت نگرفت. به جای آن، تقابل میان دو بلوک از طریق ابزارهایی چون فشارهای دیپلماتیک، اعمال تحریم های اقتصادی، تبلیغات منفی، عملیات مخفیانه، ترورها، جنگ های نیابتی و فعالیت های جاسوسی پیش می رفت.
در این دوران، ایالات متحده و اتحاد شوروی با ورود یا حمایت از درگیری ها در کشورهای ثالث، سعی در پیشبرد منافع استراتژیک خود داشتند و از مقابله مستقیم با یکدیگر خودداری می کردند.
دوره جنگ سرد شاهد رقابت گسترده ای در تولید تسلیحات بود. این رقابت شامل ساخت سلاح های متعارف و همچنین توسعه زرادخانه هسته ای می شد که سبب افزایش نگرانی جهانی از وقوع یک جنگ اتمی فاجعه بار شده بود.
با فروپاشی رسمی اتحاد جماهیر شوروی در ژانویه ۱۹۹۲، نظم بین المللی وارد مرحله جدیدی شد؛ مرحله ای که تا مدت ها از آن با عنوان «دوران پس از جنگ سرد» یاد می شد.
ویژگی های کلیدی دوران جنگ سرد (۱۹۴۷ تا ۱۹۹۱)
۱. تقسیم جغرافیای سیاسی جهان به دو قطب قدرت، یعنی بلوک شرق و غرب
۲. رقابت هم زمان در حوزه های نظامی، اقتصادی و فن آوری میان طرفین
۳. تسلط گفتمان های ایدئولوژیک بر روابط بین الملل و سیاست گذاری ها
۴. استفاده ابزاری از زور و مداخلات محدود در کشورها بدون جنگ مستقیم میان ابرقدرت ها
۵. تلاش برای گسترش نفوذ در قلمرو رقیب از راه های فرهنگی، رسانه ای و اقتصادی
۶. اجرای عملیات روانی و جنگ تبلیغاتی گسترده با هدف بی اعتبارسازی طرف مقابل
۷. راه اندازی شبکه های جاسوسی پیچیده برای گردآوری اطلاعات حیاتی سیاسی و امنیتی
با در نظر گرفتن این شاخص ها، به راحتی می توان دریافت که فضای ژئوپلیتیکی جهان معاصر تفاوت های بنیادینی با دوران جنگ سرد یافته است.
اکنون ساختار دو قطبی گذشته فرو ریخته و جهان به سوی شکل گیری نظامی چندقطبی، مبتنی بر پیمان های منطقه ای و همکاری های چندجانبه، حرکت کرده است.
ایالات متحده، با بهره گیری از برتری نظامی و اقتصادی قابل توجه خود نسبت به دیگر کشورها، همچنان تلاش می کند نقش رهبری نظام بین الملل را در قالب یک ساختار تک قطبی حفظ کند.
در عین حال ماهیت رقابت های اقتصادی و نظامی نیز با ظهور سازمان هایی مانند سازمان تجارت جهانی دگرگون شده است. فرآیند جهانی شدن، مناسبات سیاست، اقتصاد و فرهنگ را به گونه ای تحت تاثیر قرار داده که الگوهای سنتی دوران جنگ سرد دیگر کارایی سابق را ندارند.
در شرایط کنونی، دستیابی به قدرت و نفوذ جهانی نیازمند راهبردهایی نوین و سازگار با واقعیت های امروز جهان است؛ راهبردهایی که دیگر نمی توان آن ها را با فرمول های کهنه قرن بیستم به دست آورد.