تربیت اولیه حضرت علی (علیه السلام)
همان طور که می دانید، جایگاه من نزد پیامبر خدا (صلى الله علیه و آله و سلم) بسیار نزدیک و ویژه بود؛ از روزهای نوزادی در دامان ایشان قرار گرفتم، به سینه اش چسبیده و در کنارش خوابیده ام…
(نهج البلاغه، خطبه قاصعه)
ابوطالب، پدر بزرگوار حضرت علی (علیه السلام)، در میان قریش احترام زیادی داشت و نقش برجسته ای در تربیت فرزندان خود ایفا می کرد. ایشان با دقت و وسواس فراوان فرزندان خود را پرورش می داد و آنها را با تقوا و فضیلت بار می آورد. از کودکی، هنرهای اصیل عرب مانند سوارکاری، کشتی گرفتن و تیراندازی را به فرزندان خود می آموخت.
از آنجا که پیامبر اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم) در کودکی پدر خود را از دست داده بود، تحت سرپرستی جد بزرگوارش عبدالمطلب قرار گرفت و پس از درگذشت وی، ابوطالب – عمویش – مسئولیت پرورش و نگهداری ایشان را به عهده گرفت.
فاطمه بنت اسد، مادر حضرت علی (علیه السلام) و همسر ابوطالب نیز نسبت به پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم) مهربانی مادری داشت؛ چنان که هنگام وفات خود، پیامبر همانند حضرت علی (علیه السلام) غمگین و متاثر شد و شخصاً نماز بر جنازه ایشان خواند و پیراهن خویش را بر بدن او پوشاند.
حضرت محمد (صلى الله علیه و آله و سلم) که در خانه عموی خود ابوطالب بزرگ شده بود، برای قدردانی از فداکاری های آن بزرگوار، تلاش می کرد تا هرگونه کمکی از دستش برمی آید به او برساند.
همزمان با آغاز ششمین سال زندگی حضرت علی (علیه السلام)، قحطی شدیدی در مکه به وقوع پیوست. ابوطالب که مسئول اداره خانواده بزرگی بود، در این شرایط دشوار گرفتار مشکلات مالی شد. بنابراین، پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم) علی (علیه السلام) را که دوره شیرخوارگی را پشت سر گذاشته و به سن شش سالگی رسیده بود، از پدرش گرفت و مسئولیت تربیت و حمایت او را به عهده گرفت. به این ترتیب، علی (علیه السلام) تحت سرپرستی پیامبر و همسران او، از جمله خدیجه (سلام الله علیها)، که به منزله پدر و مادر مهربان برایش بودند، قرار گرفت.
ابن صباغ در کتاب «فصول المهمه» و مرحوم مجلسى در «بحارالانوار» نقل کرده اند که در یکی از سال های قحطی، پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم) به عباس بن عبدالمطلب، عموی توانگر خود، گفت: «برادرت ابوطالب که مسئول خانواده بزرگی است، گرفتار مشکلات شده است و ما که خویشاوندان او هستیم باید کمک کنیم.» سپس هر یک از آن ها یکی از پسران ابوطالب را به خانه خود بردند تا بار زندگی بر دوش او سبک تر شود. عباس جعفر را برد، حمزه طالب را و پیامبر اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم) نیز علی (علیه السلام) را به خانه خود برد.
نکته مهم این است که علی (علیه السلام) در میان فرزندان ابوطالب جایگاهی ویژه داشت و هنگام انتقال به خانه پیامبر، پیوند عمیق و پرمحبتی میان آن دو برقرار بود که گویی ذره ای به خورشید پیوسته یا قطره ای در دریا حل شده باشد. انتخاب پیامبر برای تربیت علی (علیه السلام) نه تنها به خاطر قرابت خونی بلکه به دلیل جاذبه خاصی بود که میان آن دو وجود داشت.
البته که پیامبری مانند محمد (صلى الله علیه و آله و سلم) که آیه «علمه شدید القوى» درباره او نازل شده و خود در مکتب ربوبی تربیت یافته بود، شاگردی چون علی (علیه السلام) را می طلبید.
علی (علیه السلام) از کودکی مجذوب محبت و عواطف محمدی بود و علاقه ای عمیق به پیامبر داشت که هیچ گاه قابل گسستن نبود. او همچون سایه دنبال پیامبر حرکت می کرد و تحت تربیت و تادیب مستقیم آن حضرت قرار گرفت و در همه امور زندگی، پیرو سبک رفتار و اخلاق ایشان بود، به گونه ای که در زمان کوتاهی تمامی رفتارها، اخلاق و عادات پیامبر را آموخت.
زندگی انسان به چند مرحله تقسیم می شود که هر کدام با سن و شرایط خاصی همراه است؛ دوران کودکی معمولاً با بازی و سرگرمی های خاص خود شناخته می شود، اما علی (علیه السلام) برخلاف کودکان عادی، هیچگاه به بازی های کودکانه دل نبست و از چنین رفتارهایی دوری می کرد. از همان کودکی در تفکر بزرگی و عظمت بود و رفتارش جلوه ای از تکامل معنوی و نشانه ای از عظمت الهی را نشان می داد.
علی (علیه السلام) تا سن هشت سالگی زیر نظر و حمایت پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم) زندگی کرد و سپس به خانه پدرش بازگشت؛ ولی این جدایی صرفاً ظاهری بود و او هنوز بخش عمده ای از وقت خود را در محضر پیامبر می گذراند. پیامبر نیز محبت های پدرانه ابوطالب را که در دل داشت، به علی منتقل می کرد و صفات اخلاقی و فضائل خود را الگوی تربیتی او قرار می داد.
بدین ترتیب، دوران کودکی و سال های نخست زندگی علی (علیه السلام) تا سن ده سالگی (زمان بعثت پیامبر) در پرتو مراقبت های پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم) گذشت. این تربیت مستحکم و محبت بی نظیر زمینه ساز پذیرش زودهنگام دعوت پیامبر توسط علی (علیه السلام) و آمادگی همیشگی او برای فداکاری و ایثار در راه حق و حقیقت گردید.